بررسی وضعیت معرفی انقالب اسالمی جمهوری اسالمی و فرهنگ و تمدن ایران اسالمی در کتب مرجع و منابع آموزشی ترکیه

بررسی وضعیت معرفی انقالب اسالمی جمهوری اسالمی و فرهنگ و تمدن ایران اسالمی در کتب مرجع و

فهرست مطالب عناوین مدخل ها به ترتیب حروف الفبا معرفی دایرۀ المعارف هایی که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته اند شرح و ارزیابی مدخل ها صفحه 2 صفحه 4 صفحه 9 1

عناوین مدخل ها به ترتیب الفبا عناوین مدخل ها به ترتیب الفبا )ارقام مندرج در کنار عنوان مدخل ها تعداد مدخل های مورد اشاره در این بررسی را نشان می دهد.( )3( )4( )9( )3( )2( )4( )4( )1( )2( )12( )1( )6( )1( )1( )2( )1( )1( )1( - پهلوی )خاندان( - پهلوی رضا شاه - پهلوی محمد رضا - تشیع - تمدن - جمهوری اسالمی - جنگ ایران عراق - حرکت های قومی سیاسی - حزب اهلل - )امام(خمینی ره - روابط ایران روسیه - روابط ایران ترکیه - زن - سیاست خارجی - سینما - شریعتی علی - عاشورا - فرش )1( - آموزش و پرورش )1( - آیت اهلل )1( - ادبیات )1( - اکراد )1( - امام )5( - انقالب اسالمی )1( - انقالب سفید )1( - اهل بیت )8( - ایران... - ایران )اشغال سرکنسولگری ها( -ایران)ساختار اداری اجتماعی( )1( - )حادثه ی( ایران کنترا )1( - )حادثه ی( ایران گیت )1( - بازار )3( - برنامه ی هسته ای )2( - بنی صدر )5( - بهائیت )2( - پروژه ی خاورمیانه بزرگ 2

عناوین مدخل ها به ترتیب الفبا )1( )1( )1( )1( )1( )1( )1( )1( )2( )6( - قم - کربال - )حادثه ی( گروگان گیری - مدرسه - مرجع تقلید - مصدق )محمد( - ملیت گرایی - والیت - والیت فقیه - هنر 3

دایرۀالمعارف هایی که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته اند دایرۀالمعارف هایی که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته اند 1 (دایرۀ المعارف اسالم Ansiklopedisi( )İslam بنیاد دیانت ترکیه به منظور تدوین دایرۀ المعارف جامع مشتمل بر آثاری که تا کنون در شرق و غرب در مورد تاریخ فرهنگ و تمدن دنیای اسالم تألیف شده به تأسیس»مؤسسه ی دائرۀ المعارف اسالم«دست زد. مقدمات امر در سال 1981 شروع شد. مقصود این بود که دائرۀ المعارف جدید شکل تألیف داشته باشد و مدخل ها از هیچ منبعی اقتباس و تلخیص نشده باشد. ضمنا تأکید بیشتر بر مدخل هایی باشد که با تاریخ فرهنگ و تمدن ترک ارتباط دارند. افزون بر آن مدخل ها می بایست با اسالم و معیارهای علمی تطابق داشته باشد.»دایرۀ المعارف اسالم«از سال 1988 شروع به انتشار کرده و تا کنون )اوایل سال 2111( 22 جلد آن منتشر شده است. پیش بینی می شود بقیه ی مجالت ظرف دو سال آینده انتشار یابد. 2( دایرۀ المعارف مشاهیر ترک و جهان این دایرۀ المعارف که در سال 1983 در 12 جلد منتشر شده شخصیت های مشهور ترک و جهان را در رشته های دین و فلسفه تاریخ و سیاست هنر و ادبیات علم و فن آوری و علوم اجتماعی معرفی می کند. 3 (دایرۀالمعارف جدید ترک Ansiklopedisi( )Yeni Türk این دایرۀ المعارف که در سال 1985 در 12 جلد منتشر شده ضمن توجه به موازین و ضوابط الزم در دایرۀ المعارف نویسی و توسل به منابع داخلی و خارجی و بدون تمسک به تقلید اثری پدیده است که در وهله ی اول مورد استفاده ی دانش آموزان مدارس قرار می گیرد. 4

دایرۀالمعارف هایی که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته اند لذا نمی توان انتظار داشت که بتواند اطالعات بسنده در اختیار خواننده بگذارد. مطالبی که در این اثر در مورد تاریخ ایران نوشته شده عالوه بر اینکه اغلب با واقعیت ها مطابقت نمی کند از نظر علمی نیز فاقد کفایت الزم است. کما اینکه اشاره کرده است که هنر ایران در بسیاری موارد شکل هنر ترک به خود گرفته است. 4( دایرۀ المعارف تاریخ هنر Ansiklopedisi( )Sanat Tarihi این دایرۀ المعارف مرکب از سه جلد ترجمه ی اثری است که توسط گینا پیشل) Pischel )Gına در سال 1928 در میالن تهیه شده و انتشارات گورسل )Gürsel( اضافات و تعلیقاتی بدان افزوده و به ترکی برگردانده است. 5( دایرۀ المعارف هنر Ansiklopedisi( )Sanat این دایرۀ المعارف در 5 جلد از سوی جالل اسد آرسوه ن Arseven( )Celal Esad استاد تاریخ معماری و شهرسازی در آکادمی هنرهای زیبا تدوین گشته و در سال 1983 از سوی وزارت آموزش ترکیه منتشر شده است. 6( دایرۀ المعارف جمهوریت Ansiklopedisi( )Cumhuriyet 4 )در المعارف دایرۀ این )Yapı Kredi( 2112 در سال جلد( که از سوی انتشارات فرهنگی هنری"یاپی کردی" منتشر شده حوادثی را در بر می گیرد که از سال 1923 )آغاز جمهوری ترکیه( تا سال 2111 در ترکیه اتفاق افتاده است. اغلب اطالعات مندرج در این اثر جنبه ی خبری دارد. 5

دایرۀالمعارف هایی که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته اند 7( دایرۀ المعارف جدید جمهوریت Ansiklopedisi( )Yeni Cumhuriyet این دایرۀ المعارف )در 11 جلد( که از طرف انتشارات آرکین )Arkin( تهیه شده بیشتر مورد استفاده دانش آموزان مدارس قرار می گیرد. 8( فرهنگ دایرۀ المعارف بزرگ الروس )Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedi( این اثر )در 4 جلد( که در ترکیه بارها با عناوین مختلف چون میدان الروس منتشر شده با افزودن ملحقات و تعلیقات به اثر )به زبان فرانسوی( از سوی روزنامه ی ملیت فراهم شده است. 9( دایرۀ المعارف جدید حیات Ansiklopedisi( )Yeni Hayat این دایرۀ المعارف 6 جلدی شکل بازبینی شده»دایرۀ المعارف حیات«است که در فاصله ی سال های 1961-63 در 6 جلد منتشر شده بود. به طوری که از مقدمه ی آن بر می آید توجه بیشتر به تاریخ فرهنگ و هنر ترک معطوف گشته و توانمندی های تاریخی جغرافیایی و اقتصادی ترکیه نشان داده شده است. با توجه به اینکه این اثر در سال 1983 انتشار یافته نمی توان انتظار داشت که بتواند اطالعات جدید در مورد تاریخ معاصر ایران بدهد. 11(»میدان الروس«همانگونه که پیش تر اشاره شده همان»فرهنگ و دایرۀ المعارف بزرگ الروس«است که از سوی انتشاراتی میدان در 12 جلد منتشر شده است. انتشاراتی میدان برای اینکه 6

دایرۀالمعارف هایی که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته اند کمبودهای موجود در اثر را رفع کند دو ضمیمه در سال 1982 انتشار داده است که اطالعات نسبتا جدید در مورد ایران در ضمیمه ی دوم جای گرفته است. )Ana Britanika( 11( آنابریتانیکا این دایرۀ المعارف )در 41 جلد( شکل بازبینی شده»دایرۀ المعارف بریتانیکا«است که در سال 1993 چاپ شده است. در مقدمه اشاره شده است که اساس این دایرۀ المعارف را دایرۀ المعارف بریتانیکا تشکیل می دهد فقط مدخل های متعددی که با ترکیه و منطقه ای که ترکیه در آن قرار گرفته است ارتباط دارند بدان افزوده شده اند. 12( دایرۀ المعارف الفبائی مدرسه Ansiklopedisi( )Alfabetik Okul این دایرۀ المعارف )در 11 جلد( که در سال 1991 ضمن توجه به اطالعاتی که در کتاب های درسی دوره های ابتدایی و متوسطه درج شده است سعی کرده این اطالعات را به صورت الفبایی عرضه کند. )Cumhuriyet Ansiklopedisi( 13( دایرۀ المعارف جمهوریت این دایرۀ المعارف )در 11 جلد( به جهت اینکه پیش از تحقق انقالب اسالمی منتشر شده لذا مطالبی در حق جمهوری اسالمی و انقالب اسالمی ندارد. )Gelişim Genel Kültür Ansiklopedisi( 14( گلیشیم هاشت: دایرۀ المعارف الفبایی اطالعات عمومی این دایرۀ المعارف که در 12 جلد از سوی انتشارات گلیشیم منتشر شده با همکاری یکی از بزرگترین سازمان های اروپایی)هاشت( تدوین گشته است. 7

دایرۀالمعارف هایی که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته اند )Medya Alfabetik Genel Kültür Ansiklopedisi( 15( دایرۀ المعارف الفبایی اطالعات عمومی»مدیا«این دایرۀ المعارف )در 2 جلد(که در سال 1994 منتشر شده نوعی دایرۀ است که اطالعات نه چندان مفصل در اختیار خواننده قرار می دهد. المعارف فرهنگ نامه )Yeni Rehber Ansiklopedisi( 16( دایرۀ المعارف جدید رهبر این دایرۀ المعارف)در 21 جلد( که در سال 1993 از طرف مجموعه ی شرکت های اخالص منتشر شده مدعی است که بر خالف بعضی دایرۀ المعارف ها اطالعات را بدون اعمال نظر در اختیار خوانندگان خود می گذارد. )Medeniyet Tarihi( 17( تاریخ تمدن این دایرۀ المعارف )در 3 جلد( با استفاده از دایرۀ المعارف های متعدد تهیه شده و از سوی انتشارات دوغان در سال 1924 در استانبول منتشر شده است. 8

شرح و ارزیابی مدخل ها

آموزش و پرورش نوراله کسائی مدخل را با تاریخ آموزش و پرورش در ایران باز می کند که سابقه اش به سلطنت کوروش بنیانگذار خاندان هخامنشی می رسد. وی در اشاره به آموزش و پرورش در دوره ی پهلوی آورده است که رضا شاه در سال 1925 عده ای را به منظور فراگیری آموزش و آشنایی با دیدگاه های جدید به خارج از کشور فرستاد و به احداث مدارس عالی سیاست حقوق و کشاورزی و دارالعلمین در کنار مدارس قدیمی همت گماشت. نویسنده ی مدخل از تعداد باسوادان ایران نیز سخن به میان آورده که تا سال 1981 از شصت درصد تجاوز نمی کرد و با پیروزی انقالب به 85 درصد رسیده و فعالیت های علمی با گشایش مراکزی چون آکادمی علوم افزایش یافته است. )دایرۀ المعارف اسالم ج 22 صص 427-429( متأسفانه در این مدخل توجه بیش از حد به جنبه ی تاریخی معطوف گشته و جنبه های دیگر نادیده گرفته شده است. جا داشت نویسنده ی مدخل که ایرانی است و حتما اشراف به مسأله دارد از موقعیت و ویژگی های آموزش جدید در ایران سخن به میان می آورد و مثال می گفت که امروز در ایران بیش از نصف دانشجویان شاغل به تحصیل در دانشگاه های ایران را زنان و دختران تشکیل می دهند. 10

آیت ایهل مهدی محقق مدخل را با اشاره به تاریخ استفاده از عنوان»آیت اهلل«شروع می کند که برای نخستین بار در مورد عالمه حل ی به کار گرفته شد. موالنا آخوند که در دوره ی صفوی برای علمای دینی به وی از القابی چون شیخ مال کار می رفت نیز یاد کرده و افزوده است که در دوره قاجاریان علمای دینی بیشتر با القاب اعلم المهدی نظام العلما شریعتمداری و صدراالفاضل یاد می شدند. عنوان آیت اهلل پس از آن که شهر قم از سوی حاجی شیخ عبدالکریم حائری یزدی به صورت مرکز علمی درآمد در مورد فقها و مجتهدین به کار رفت ومجتهدین که رساله ی عملیه می نوشتند آیت اهلل العظمی خوانده شدند. )آیت اهلل( روح اهلل خمینی انقالب اسالمی به لقب»امام«ملق ب گشت. از میان مهمترین آیات عظام است که پس از پیروزی )دایرۀ المعارف اسالم ج 4 صص 244( اطالعات مندرج در این مدخل به رغم اجمال به حد کافی حق مطلب را ادا می کند. 11

ادبیات ادبیات ایران در دو بخش ادبیات قدیم و ادبیات جدید مورد اشاره قرار گرفته است. در بخش ادبیات قدیم که ناجی توکماق رئیس اسبق گروه زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه استانبول نوشته مراحل تحول و تسطور ادبیات ایران از دوره پایان دوره ی قاجاریان به طور مفصل نشان داده شده است. ی پیش از اسالم تا بخش ادبیات جدید ایران را محمد کانار رئیس سابق گروه زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه استانبول نوشته و طی آن گونه های مختلف ادبیات فارسی را در چهار شکل رمان داستان نمایشنامه و شعر بررسی کرده است. نمونه هایی داده و به بررسی نقد گونه پرداخته است. وی در اشاره به هر کدام از این چهار نوع )دایرۀ المعارف اسالم ج 22 صص 416-427( اطالعات مندرج در این مدخل برای کسانی که می خواهند به طور مجمل با ادبیات ایران آشنا شوند فرصتی مغتنم است. به ویژه دانشجویان رشته ی زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه های ترکیه می توانند از این اطالعات به بهترین وجه استفاده کنند. کمبودی که در این مبحث )در خصوص ادبیات جدید( به چشم می خورد بی تفاوتی نسبت به ادبیات انقالب است که باب جدیدی در صحنه ی ادب باز کرده و جایگاهی ممتاز در ادبیات ایران به دست آورده است. 12

اکراد افق شانلی در کتاب»چرا ایران در هدف نشانده شده است«)گردآوری محمد تونجل که در سال 2118 از سوی انتشارات اتکیلشیم )Etkileşim( در 246 صفحه منتشر شده( طی مقاله ای ارتباط ایران با اکراد را در چهار بخش بررسی کرده است. بخش سوم این بررسی با مسأله ی ارتباط جمهوری اسالمی ایران با اکراد مرتبط است. حزب دموکرات کردستان ایران ضمن استفاده از اوضاع آشفته ی بعد از انقالب به قیامی بزرگ دست زد تا بتواند به خود مختاری برسد. رژیم پس از سرکوبی قیام به تفاهم با اکراد توفیق یافت و از آنان جهت همکاری در جنگ با عراق استفاده کرد. نویسنده ایران را متهم می کند که در ارتباط با اکراد شیوه ی ماکیاولیستی دنبال می کند. شاه برای اینکه ثبات عراق را به هم بزند همراه با آمریکا و اسرائیل دست اتفاق به اکراد داده بود و می خواست رژیم بعث را به دست اکراد تضعیف کند. در دوره ی بعد از انقالب هم برای مدتی این سیاست دنبال می شد و گروه تروریست پ.ک.ک از نظر سیاسی نظامی و پشتیبانی مورد حمایت قرار می گرفت. ولی در آخرین لحظه این سیاست عوض شد و این بار آمریکا و اسرائیل از کارت کردی در راه مخالفت با ایران استفاده کردند. Şanlı, Ufuk: Hedef Neden İran (Ortadoğuda Güç Savaşları) به نظر می رسد که نویسنده اطالع کافی از مسأله اکراد در ایران ندارد. از طرفی می گوید حکومت ایران به خاطر اینکه بخش اعظم منابع گاز و نفت کشور در مناطق کردنشین قرار 13

گرفته بر عظمت مسأله واقف است و از طرف دیگر معتقد است که مسأله یا از طرف نیروهای بین الملل باید حل شود یا خود ایران ابتکارش را به کار ببندد. اوال بخش اعظم منابع گاز و نفت ایران در منطقه کردنشین قرار ندارد و ثانیا مشکلی در حال حاضر میان حکومت و اکراد وجود ندارد که ایران برای حل آن به دخالت مقامات بین الملل محتاج باشد. 14

امام عبداله آیدینلی) Aydınlı.A( نویسنده ی مدخل با استفاده از نظرات علمای اهل تسنن چون شمس الدین سهاوی نووی و... دو معنا بر امام قائل شده است: 1( امام کسی است که اطالعات وسیع در حوزه ی حدیث دارد از موقعیتی ممتاز و برتر در جامعه برخوردار است و به معلوماتش می توان اعتماد کرد. عناوین محدث شیخ حافظ حجت و حاکم را در بر می گیرد. از این روست که 2( امام کسی است که در طبقه بندی سهاوی در ردیف چهارم افرادی قرار می گیرد که صفات عدالت و ضبط را حمل می کنند. )دایرۀ المعارف اسالم ج 22 صص 191( واژه ی امام در این مدخل از دیدگاه علمای اهل تسنن تفسیر شده است. در صورتی که امام از منظر علمای تشیع معنا و مفهوم فوق العاده ای دارد و به کسی اطالق می شود که افزون بر حمل صفت حاکمیت از ویژگی معصومیت نیز برخوردار است. واژه ی»امام«در مفهوم خاص به کسانی اطالق می شود که رسالت رهبری جامعه و زعامت سیاسی کشور را برعهده گرفته اند. خمینی را باید از این بعد ارزیابی کرد. اطالق صفت»امام«به آیت اهلل العظمی 15

انقالب اسالمی ی نویسنده مدخل حضور فعال در صحنه ی سیاست را به شکست برنامه های اقتصادی شاه و افزایش تفکرات دینی می بندد. در این میان عالوه بر مهدی بازرگان که می گفت علمای دینی بدون اینکه منتظر امام غایب باشند باید حضور فعال خود را در ی صحنه سیاست نشان بدهند دیدگاه های علی شریعتی که تشیع را به شکل یک حرکت اعتراض و مخالفت تلقی می کرد تأثیرات عمیق بر روی مردم می گذاشت.»حکومت اسالمی یا والیت فقیه«بود و طی که امام خمینی در دوره ی اقامتش در نجف نوشته آن می گفت: "»سلطنت نهادی غیر اسالمی است و علمای دینی باید حکومت اسالمی را در دست گیرند«" باب جدیدی در تاریخ تشیع باز کرد. در بخشی از این مدخل از تظاهرات طالب در قم و حضور گروه فدائیان خلق و گروه مجاهدین خلق در صحنه ی سیاست سخن به میان آمده که همه زیر چتر آیت اهلل خمینی گردآمده به مخالفت با شاه می پرداختند. احداث حزب رستاخیز )1925( تفویض مقام نخست وزیری به ترتیب به جمشید آموزگار )1922( جعفر شریف امامی غالمرضا ازهاری) 1928 ( و شاپور بختیار) 1929 ( از جمله ترفندهای شاه بود که می خواست به هر وسیله ای جلوی تظاهرات را بگیرد. )دایرۀ المعارف اسالم ج 22 صص 413( در این مدخل از عواملی که تحقق انقالب اسالمی را سبب شدند به اختصار سخن به میان آمده است. 16

»دایرۀ المعارف اسالم«که توجهی فوق العاده به تاریخ باستانی ایران )دوره ی هخامنشیان و دوره ی سلجوقیان( نشان داده الزم می آمد از انقالب اسالمی و جمهوری اسالمی ایران که نقاط عطف در تاریخ ایران محسوب می شوند به قدر کافی سخن به میان می آورد. متأسفانه هم در اشاره به انقالب اسالمی و هم در صحبت از جمهوری اسالمی ایران جانب اجمال رها نشده از پرداختن به جزئیات امتناع ورزیده شده است. 17

انقالب اسالمی * یاشار اونای افسر بازنشسته ی نیروی دریایی که در حال حاضر در بعضی از دانشگاه های ترکیه تدریس می کند در قسمتی از کتاب»ایران و آمریکا دو قربانی جنگ یورو-دالر«)که از طرف انتشارات 2112 در سال ن د ن )Neden( ایدئولوژی انقالب اسالمی سخن به میان آورده است. 256 در صفحه منتشر شده( از وی می گوید انقالب ایران بر اساس اعتقاد امامت بنیان یافته است و قبول قرآن کریم به عنوان یک کل و اجرای دستورات قرآن بر اساس اعتقاد امامت پایه و اساس این ایدئولوژی را تشکیل می دهد. بنیانگذاران می او ضمن اینکه از آیت اهلل خمینی و علی شریعتی به عنوان انقالب نام می برد وجه اختالف این انقالب با سایر انقالب ها را در این داند که می خواست مسیرش را نه به جلو که به عقب بکشاند. نویسنده دلیل موفقیت انقالب ایران را به سیاست های فشار و خشونت می بندد و معتقد است که مردم برخالف نیروهای انتظامی از این انقالب حمایت نمی کنند. * (Onay,Yaşar: Emre Savaşı Kurbanı İki Ülke: ABD ve İran) نویسنده در این کتاب با دیدگاهی مخالف به جمهوری اسالمی ایران و انقالب اسالمی می نگرد و از ادعاهایی چون قتل بعضی از نویسندگان و روزنامه نگاران ترکیه چون اوغور مومجو از سوی ایران سخن به میان می آورد. 18

انقالب اسالمی * طیار آری در کتاب خود»عراق ایران آمریکا و نفت«)که در سال 2112 انتشارات آلفا )Alfa( در 612 صفحه منتشر شده ) انقالب ایران را بررسی می کند. از سوی نویسنده ابتدا از دالیل اقتصادی اجتماعی و سیاسی که انقالب را سبب شدند سخن به میان آورده و سپس حوادث بعدی را مورد اشاره قرار داده و ضمن معرفی گروه های مختلف طرفدار انقالب )اسالم گرایان میانه رو ملیت گرایان لیبرال ها چپ گرایان میانه رو و چپ گرایان لیبرال( خطوط اصلی مبارزه ی قدرت در دوره ی بعد از انقالب و سیاست خارجی ایران در این دوره را ترسیم کرده است. در اشاره به سیاست خارجی ایران از صدور انقالب سخن رفته است که امام خمینی بر ضرورت گسترش انقالب اسالمی در کشورهای همجوار تأکید می کرد و هیچکدام از این کشورها را مسلمان قبول نمی کرد. ایران که با روی کار آمدن هاشمی رفسنجانی و محمد خاتمی از سیاست صدور انقالب به سیاست حفظ انقالب متوجه شده بود با انتخاب احمدی نژاد به ریاست جمهوری از رهبری عمل گرا به رهبری آرمان گرا روی آورد و شکل بنیادگرا به خود گرفت. * (Arı, Tayyar: Irak, İran, ABD ve Petrol) پروفسور طیار آری که تحقیقات مفصلی در بعضی از کشورهای خاورمیانه انجام داده و آثار ارزشمندی در حوزه های دیپلماسی و روابط بین المللی تدوین کرده است در این کتاب پرده از روی ترفندهای آمریکا که می خواهد بر قدرت سیاسی اقتصادی خود در منطقه بیافزاید برداشته و اجماال از روند انقالب اسالمی به شکلی بی طرفانه سخن به میان آورده است. 19

انقالب اسالمی دکتر سرپیل اوسور عضو هیأت علمی دانشکده ی علوم سیاسی دانشگاه آنکارا در کتاب»دین سیاست و زن : انقالب ایران«)رساله ی دکترا( که در سال 1991 از سوی انتشارات آالن )Alan( در 229 صفحه منتشر شده از عناصری که در پیروزی انقالب اسالمی ایران سهمی )1 )2 )3 داشته اند سخن به میان آورده و آنها را در سه دسته ی زیر طبقه بندی کرده است: مخالفین چپ گرا )شامل حزب توده و فدائیان خلق( مخالفین لیبرال )شامل جبهه ی ملی( مخالفین دین گرا)شامل حرکت آزادی و روشنفکران اسالمی مجاهدین خلق علمای دینی(. در اشاره به مخالفت علمای دینی با رژیم شاهی از فشاری که بدان ها اعمال می شد و از منابع مالی و حمایت های اجتماعی آنان سخن به میان آمده است. ی نویسنده کتاب معتقد است که تالش علمای دینی برای انجام اصالحات در تشیع نقش علی شریعتی در تکوین تشیع انقالبی و استفاده از دین به عنوان نماد سیاسی رادیکالیسم شیعی را در انقالب اسالمی تشکیل دادند. در اشاره به روابط دولت علما در رژیم پهلوی آمده است که در فاصله سال های 1939-59 نوعی همسازی میان دولت علما وجود داشت. این همسازی با قیام 1963) به * سبب انقالب سفید( از بین رفت و حوزه و علمای دینی بر میزان تأثیر گذاری خود در جامعه افزودند و مقدمات انقالب اسالمی را فراهم کردند. * )Üsür, Serpil: Din, Siyasal ve Kadın: İran Devrimi( نویسنده که یک سال پس از تألیف این اثر ویرایش اثری دیگر )انقالب ایران: دین ضد امپریالیسم و چپ( را بر عهده گرفته بود انقالب اسالمی ایران را از دیدگاهی متفاوت و با توجه به پارامترهای ترکیه بررسی کرده و تا حدودی جنبه بی طرفی را مراعات کرده است. 20

انقالب اسالمی دوره ی پرورانده بود. 54 ساله حکومت خاندان پهلوی افزون بر دوستان صادق مخالفینی نیز بدین جهت انقالب اسالمی ایران پایگاه مشترک آنانی شده بود که از نظر سیاسی مهجور مانده بودند از نظر دینی ناراحتی هایی داشتند و از توزیع درآمد بهره ی کافی نمی گرفتند. این انقالب عنوان روندی است که توانست بازاری ها روستاییان دانشجویان و گروه های رادیکال را در یک پالتفورم جمع کند. اقدامات خاندان پهلوی که در سال 1925 به بعد حکومت ایران را در دست گرفته بود از طرف توده ی مردم اقبال نمی دید. مردم از حضور فرهنگ غربی در کشور خشنود نبودند. افزون بر آن تقسیم اراضی سبب شده بود که روستائیان به شهرهای بزرگ هجوم بیاورند. بی اعتنایی حکومت به این ناراحتی ها هسته ی قیام ها را افکند. این قیام ها که در سال 1928 به شکل منطقه ای شروع شده بود ظرف یک سال به حرکت مردمی تبدیل شد. آیت اهلل خمینی رهبر تبعیدی پس از بازگشت به ایران جمهوری اسالمی را تأسیس کرد و حکومت جدید به انجام تغییراتی در خصوص حقوق سیاسی مردم دست زد. انتخابات دو مرحله ای مجلس تشکیل شد. مشکالتی در اقتصاد ایران فراهم کرد. متعاقب افت صادرات نفت در جریان نوسازی کشور مدخل با اشاره به کناره گیری ایران از سنتو و فسخ یک جانبه ی قراردادهایی که قبال با اتحاد جماهیر شوروی منعقد شده بود پایان می پذیرد. )تاریخ ترک و جهان: کالس 12( در این کتاب به طور خالصه و به صورتی بی طرفانه از انقالب اسالمی ایران سخن رفته است. 21

انقالب سفید شاه که تصور می کرد»انقالب سفید«رشد و توسعه ی اجتماعی اقتصادی کشور را تأمین خواهد کرد با نتایج معکوس روبرو شد. روستائیان فاقد لوازم و تجهیزات فنی و سرمایه زمینی را که در سایه ی اصالحات ارضی به دست آورده بودند به بهای اندک به زمین خواران فروختند و راه شهرهای بزرگ را پیش گرفتند. در نتیجه بی کاری به اوج رسید. وقتی رزم آرا رئیس موقوفه جات سلطنتی کشته شد برنامه ی شاه فرو پاشید. )دایرۀ المعارف اسالم ج 18 صص 183-184( در این مدخل از انقالب سفید شاه و پیامدهای آن به طور خالصه سخن به میان آمده است. نویسنده ی مدخل قتل سپهبد رزم آرا را موقعی دانسته که در رأس موقوفجات سلطنتی قرار داشت. در صورتی که رزم آرا زمانی کشته شد که در رأس حکومت جای گرفته بود و مقام نخست وزیری را در دست داشت. 22

اهل بیت مصطفی اوز )M.Öz( نویسنده ی این مدخل پس از اشاره به مفهوم لغوی»اهل بیت«در قرآن و احادیث از اختالف نظر علمای سنی و شیعه در خصوص محتوای این ترکیب و اوصاف کسانی که داخل حیطه ی»اهل بیت«می شوند سخن به میان می آورد و می گوید که عمده ترین اختالف میان علمای شیعه و اهل سنت در مسئله ی عصمت اهل بیت است. اهل سنت معتقد هستند که عصمت فقط مخصوص پیامبران است و آیات تطهیر»اهل بیت«ارتباطی با ندارد.»عصمت«ی مسأله نویسنده به نقل قول از ابن کثیر می نویسد که نظر علمای شیعه در خصوص محتوا فضائل و اوصاف»اهل بیت«بر روایات و احادیث ضعیف و غیر واقعی استوار است و بدین جهت نمی تواند اعتباری داشته باشد. )دایرۀ المعارف اسالم ج 11 صص 498-511( با توجه به نتیجه ای که نویسنده ی مدخل به دست آورده معلوم می شود که وی بی طرفی الزم در مباحث علمی را نادیده گرفته و نظرات علمای شیعه بدون ارائه دلیل معتبر بی اعتبار نشان داده شده است. 23

ایران... در مدخل»تاریخ ایران«پس از اشاره به شروع سلطنت خاندان پهلوی سخن به دوره ی محمد رضا کشیده شده و حوادث این دوره چون انقالب سفید تشریح شده است. بازگشت )امام( خمینی به ایران فروپاشی نظام سلطنتی را به اسالمی در این کشور استقرار یافت. حوادثی چون حادثه همراه آورد و در نتیجه جمهوری 2 ی تیر سوء قصد به جان رجائی و باهنر تعقیب گروه مجاهدین خلق و جنگ ایران عراق در قسمتی از این مدخل مورد اشاره قرار گرفته است. )دایرۀ المعارف الفبائی مدرسه ج 7 صص 1834-1841( در این مدخل تاریخ معاصر ایران از آغاز سلطنت رضاخان تا استقرار جمهوری اسالمی به شکل نسبتا بی طرفانه توصیف شده است. از عنوان این دایرۀ المعارف نیز بر می آید که مطالب به منظور استفاده دانش آموزان مدارس تهیه شده است. 24

ایران... ایران در»دایرۀ المعارف اسالم«تحت سه سرعنوان»جغرافیای فیزیکی انسانی تاریخ و فرهنگ و تمدن«نشان داده شده است. )1 )2 )3 مطالب مربوط به جغرافیای فیزیکی انسانی را برنارد هورکادوHourcado Bernard با توسل به منابعی که از طرف مؤلفان ایرانی و خارجی نوشته شده اند فراهم کرده است. تاریخ ایران در این دایرۀ المعارف در چهار قسمت بررسی شده است: مدخل از آغاز تا دوره ی فتوحات اسالمی )به قلم اسکوفاسکالی( از دوره ی فتوحات اسالمی تا دوره ی صفویان )نوشته ی عثمان غازی اوزگودنلی( از دوره ی صفویان تا عصر حاضر )به قلم اسماعیل صفا اوستون( روابط عثمانی - ایران )نوشته ی علی یف صالح محمد اوغلی(. های مربوط به فرهنگ و تمدن ایران )شامل حیات دینی و نهادهای دینی زبان و ادبیات آموزش و پرورش هنر( را به ترتیب حمید آلگار مرسل اوز ترک تحسین یازیجی ناجی توکماق محمد کانار نوراله کسائی و انگین بک ساچ نوشته اند. )دایرۀ المعارف اسالم ج 22 صص 392-437( مطالب مربوط به انقالب اسالمی جمهوری اسالمی ایران و هنر ایرانی از میان اوراق مدخل»ایران«به صورت مدخل های مستقل استخراج و عرضه شده است. 25

ایران... مصطفی بالبای( (M.Balbay از نویسندگان پرسابقه ی روزنامه ی جمهوریت در کتاب»گزارش ایران«)که در سال 2116 از سوی روزنامه جمهوریت در ی صفحه منتشر 312 شده( اوضاع ایران را در دوره ی جمهوری اسالمی بررسی کرده و به زعم خود به سؤاالت زیر پاسخ داده است: )1 )2 )3 )4 )5 )6 )2 عناصر اصلی رژیم ایران کدامند رژیم )امام( خمینی چگونه به تشکیل یک نظام داخلی توفیق یافت دین در کجای دولت ایران قرار دارد صدور انقالب ایران به کدام دالیل متکی است قدرت نیروهای مسلح در ایران در چه حد است ترکیه چگونه به ایران می نگرد ماجرای هسته ای ایران چگونه جریان دارد این کتاب چکیده ی ده ها گزارش است که از سوی ده ها نفر تهیه شده اند و بالبای شکلی بدان ها داده و منتشر کرده است. وی سخن را با اشاره به فعالیت هسته ای ایران آغاز می کند که سابقه اش به دوره ی شاه می رسد و در دوره ی جمهوری اسالمی بیش از حد گسترش دیده است. بالبای در اشاره به صدور انقالب به ترکیه می گوید ترکیه کشوری مسلمان است که با اصول الئیک اداره می شود و ایران کشوری است که در آن اصول اسالمی حاکمیت دارد و سعی می کند رژیم خود را به ترکیه صادر کند. تصمیم صدور انقالب به ترکیه بدین جهت اتخاذ شده بود که رژیم آخوند ساالری در ایران ترکیه مدرن و الئیک که آتاتورک بنیان گذاشته است را بزرگترین مانع در مقابل خود می دید. 26

سیاست آموزشی و قدرت نیروهای مسلح ایران طی بخش های جداگانه ارزیابی شده است. (Balbay, Mustafa: İran Raporu) نویسنده که اینک به خاطر مسئله ارگنکن ( کودتای علیه حکومت( زندانی است بدون اینکه منابع و مستندات خود را اعالم کند مطالبی بر زبان آورده که صحت بسیاری از آنها مورد تردید است. مثال امروز ایران نه تنها ترکیه را مانع پیشرفت خود نمی داند که آن را در بسیاری از جریان های بین المللی در کنار خود می بیند. 27

ایران... در این مدخل از مختصات جغرافیایی و مشخصات تاریخی و ادبی ایران همراه با اقوام و ادیان معتبر در این کشور سخن به میان آمده است. در اشاره به تاریخ ایران به طور مختصر از انقالب اسالمی و جمهوری اسالمی ایران نیز یاد شده که به سبب این انقالب بزرگ شاه کشور را ترک کرد و حکومت متکی بر شریعت که همتایی در جهان ندارد برپا شد. نویسنده ی مدخل از انقالب اسالمی به شکل حکومتی یاد می کند که خون بسیاری از مردم ایران را ریخت و سبب شد که ایران به صورت کشور مرگ قتل سوءقصدها بی قانونی ها و بی منطقی ها در آمد. در نتیجه امپراتوری ایران که با مادها آغاز شده بود و 9 قرن تمام از سوی حکمرانان ترک اداره می شد به تاریخ پیوست. )دایرۀ المعارف جدید ترک ج 4 صص 1484-1491( با توجه به اینکه این دایرۀ المعارف برای استفاده دانش آموزان مدارس نوشته شده لذا نمی تواند اطالعات کافی و جامع عرضه کند. بعضی از نکات مورد اشاره ی نویسنده ی مدخل قابل تأمل است و معلوم می شود که با نگرشی خاص و مخالف نوشته شده است. 28

ایران... در این مدخل ابتدا از مشخصات جغرافیایی و امتیازات اقتصادی ایران سخن به میان آمده سپس تاریخ ایران از آغاز سلسله ی پهلوی به بعد بررسی شده است. در بخشی از تاریخ ایران به ناتوانی محمدرضا در مبارزه با مخالفین خود اشاره شده است که این ناتوانی پیروزی انقالب اسالمی را به ارمغان آورد. شده است. از جنگ ایران عراق نیز به طور اجمال یاد )دایرۀ المعارف جدید جمهوریت ج 6 صص 891-893( اطالعات مندرج در این فصل به شکل بی استفاده ی دانش آموزان قرار گیرد. طرفانه نوشته شده است و می تواند مورد 29

ایران... در این مدخل پس از اشاره به جغرافیا و تاریخ ایران به طور خالصه از اوضاع اقتصادی و هنر این کشور سخن به میان آمده و اشاره ای کوتاه به انقالب اسالمی شده است. )دایر ۀ المعارف جدید حیات ج 3 صص 1711-1714( اطالعاتی که در این مدخل داده شده هر چند بسیار محدود است و ویژگی بررسی علمی را حمل نمی کند مع الوصف مثبت و بی طرفانه است. های یک 30

ایران... این دایرۀ المعارف در مدخل»تاریخ ایران«بخشی کوتاه به آخرین روزهای محمدرضا و پیروزی انقالب اسالمی اختصاص داده است. در اشاره به اقدامات شاه از انقالب سفید سخن به میان آمده که اصالحات بزرگ اقتصادی- اجتماعی را به همراه آورد. شاه توانسته بود با تأمین اسلحه از محل درآمد نفت ایران را به صورت یکی از کشورهای خاورمیانه در آورد. در این میان مهم )امام( خمینی ضمن استفاده از حاکمیت تشیع در کشور شیعیان را اطراف خود جمع کرد و حاکمیت را به دست گرفت و هزاران ایرانی غیر شیعه به اتهام مخالفت با دولت بدون اینکه محاکمه شوند اعدام شدند. )دایر ۀ المعارف جدید رهبر ج 11 صص 121-122( متأسفانه نویسنده ی مدخل بی طرفی که اصل اساسی در مطالعات و بررسی های علمی است را رعایت نکرده و بدون اینکه منبعی نشان بدهد از کشتار ایرانیان غیرشیعه)سنی( سخن به میان آورده است. مخالفت با جمهوری اسالمی ایران را از البه الی سطور این مدخل می توان به خوبی احساس کرد. 31

ایران... در این مدخل پس از اشاره ای کوتاه به مشخصات جغرافیایی ایران آمده است که این کشور در دوره ی عمر به سرزمین های اسالمی ملحق گشت. زمانی مرکز ترکان سلجوقی شد و متعاقب فروپاشی حکومت سالجقه به ایاالت متعدد تقسیم شد. ایران برای اولین بار در دوره ی شاه اسماعیل شکل یک ایالت مستقل به خود گرفت. سیطره ی روس ها قرار گرفت. گرفت. در سال قیام مردم ایران به زعامت آیت 1925 اهلل خمینی گذاشت و جمهوری اسالمی ایران احداث گشت. سال های سال تحت حکومت پهلوی زمام امور را در دست پایان بر رژیم سلطنت ی نقطه پس از اشاره ی بسیار کوتاهی به جنگ ایران عراق از روابط عمیق تاریخی ایران- ترکیه سخن رفته که سال هاست ادامه دارد و از سال 1639 به بعد تغییری در مرزهای این دو کشور صورت نگرفته است. )تاریخ اسالم مدارس امام خطیب( اطالعات مندرج در این مدخل بسیار کوتاه است و نمی تواند تاریخ کشور بزرگی چون ایران را در احتوا بگیرد. بهتر بود نویسندگان مدخل توجه خود را بیشتر متوجه تاریخ دوم ایران می کردند که می تواند توجه دانش آموزان را به خود جلب کند. 32

ایران )اشغال سرکنسولگری ها( )1 )2 کنسولگری های ایران در ترکیه در سال 1981 دو بار اشغال شدند: تعدادی از دانشجویان ایرانی طرفدار بنی صدر روز 24 ژوئیه به سفارت ایران در آنکارا حمله کردند صندوق انتخابات را از محل کنسولگری بیرون کشیدند و به تظاهرات دست زدند. طرفداران نماز جماعت پرداختند. روز 6 اکتبر 26 تن از دانشجویان مخالف استانبول را اشغال کردند. )امام( خمینی هم در محوطه ی سفارت به اقامه ی )امام( خمینی سرکنسولگری ایران در )دایر ۀ المعارف جمهوریت ج 4 صص 22( در ترکیه به ندرت از این گونه حوادث پیش آمده است که در آن اقشار موافق و مخالف رژیم جمهوری اسالمی در مقابل یکدیگر بایستند. 33

ایران )ساختار اداری اجتماعی ) مدخل با تعریف ولی فقیه و وظایف و مسئولیت های او چون دخالت در قوای مقننه قضائیه و مجریه احراز فرماندهی نیروهای مسلح حق تعیین کاندیداهای ریاست جمهوی و تعیین شش عضو از شورای نگهبان شروع می شود. مسئولیت های شورای نگهبان انتخابات مجلس شورای اسالمی و ریاست جمهوری که هر چهار سال یک بار صورت می گیرد نقش شورای عالی قضائی لغو کلیه ی احکام سابق که با اصول اسالمی منافات داشتند وانجام تغییرات ریشه دار در قانون کیفری در بخشی از مدخل مورد اشاره قرار گرفته است. در اشاره به تشکیالت اداری از استان ها و شهرداری ها یاد شده است مسئولین استان ها و فرمانداری ها از سوی رئیس جمهور و شهرداران از طرف وزارت کشور تعیین می شوند. در بخشی از مدخل به ساختار و سازمان سپاه پاسداران اشاره شده که نهادی است که از نخستین روزهای انقالب شکل گرفت هم اکنون قوی ترین قدرت نظامی کشور است و در خارج از حوزه ی وزارت دفاع در جنگ و درگیری های داخلی فعالیت می کند. وضع بهداشت مشکل مسکن که با هجوم روستائیان به شهر های بزرگ به ابعاد وحشتناکی رسیده و نظام آموزشی در بخشی دیگر مورد اشاره قرار گرفته. )آنابریتانیکا ج 16 صص 396-397( در این مدخل از ساختار حکومت در جمهوری اسالمی ایران به طور نسبتا مبسوط ولی مغرضانه سخن رفته است. به عنوان مثال نویسنده ی مدخل بدون توجه به واقعیت های ملموس موجود از نظام آموزشی ایران به شکل نظامی»کامال عقب مانده«یاد کرده است. وجود این همه دانش آموز و دانشجو اعم از پسر و دختر در مدارج و مراحل مختلف تحصیلی در حقیقت بهترین پاسخی خواهد بود که می توان به نویسنده ی مدخل داد. 34

)حادثه ی(ایران کنترا مدخل با توصیف این حادثه شروع می شود که آمریکا به خاطر رهایی گروگان های آمریکایی مستقر در بیروت که از طرف تروریست های شیعی)!( وابسته به ایران به گروگان گرفته شده بودند پول اسلحه ای که به ایران می فروخت را به کنتراهای نیکاراگوئه ای درگیر با حکومت مرکزی متمایل به مارکسیسم فرستاد. فروش اسلحه به ایران در جریان سال 1986 با سیاست حکومت آمریکا که معتقد بود با تروریست ها نباید به مذاکره پرداخت تناقض داشت ولی در جنگ ایران عراق از ایران طرفدار تروریسم در مقابل عراق جانبداری می کرد. در قسمتی از مدخل اشاره شده است که جریان امر در نوامبر 1986 فاش شد و واکنش بسیار شدیدی در میان مردم آمریکا پدید آورد. در نتیجه دو تن از عامالن اصلی قضیه از کار برکنار شده به دادگاه فرستاده شدند و اعتبار و وجهه ی آمریکا به خاطر طرفداری از تروریسم مخدوش شد. )آنابریتانیکا ج 16 صص 413( نویسنده ی مدخل اصل بی طرفی در بررسی حوادث تاریخی را رعایت نکرده و به دفعات از ایران به عنوان کشوری تروریست و طرفدار تروریسم و از حزب اهلل لبنان به شکل گروهی تروریست یاد کرده است. اطالق ویژگی تروریست به یک کشور و ویژگی تروریسم به یک حرکت را نمی توان بدین آسانی قبول کرد. چگونه می توان گروهی که به خاطر دفاع از حق خود با زورگویان و استعمارگران مبارزه می کند را تروریست نامید شاید این امر در فرهنگ غرب سلطه گر مباح تلقی می شود. 35

)حادثه ی( ایران گیت متعاقب ادعای نشریه ی لبنانی»الشراع«که بعدا صحتش به اثبات رسید معلوم شد که حکومت آمریکا بر خالف قوانین جاری پولی که از فروش قاچاق اسلحه به ایران به دست می آورد را به چریک هایی که علیه حکومت نیکاراگوئه می جنگیدند می داد. بیروت ضمنا بعضی از مسئوالن حکومت آمریکا نیز به خاطر نجات گروگان های آمریکائی در در فروش اسلحه به ایران میانجیگری می کرده اند. این حادثه به سبب شباهت به واقعه ی»واترگیت«که در سال 1924 استعفای نیکسون رئیس جمهور وقت آمریکا را در پی آورد»ایران گیت«نام گرفت. رونالد ریگان رئیس جمهور وقت آمریکا قبول کرد که به خاطر ایجاد ارتباط با دولتمردان میانه روی ایران ولی در جریان کمک به چریک ها نبوده است. از فروش اسلحه به این کشور اطالع داشت )فرهنگ و دایر ۀ المعارف بزرگ الروس ج 11 صص 5759( حادثه ی»ایران گیت«از حوادثی است که نشان می دهد آمریکا چگونه در راستای تأمین منافع خود در سیاست کشورهای دیگر دخالت می کند و کشورهایی که با سیاست آمریکا در می افتند را با مشکل مواجه می سازد. وقتی کمیسیون تحقیق حادثه ی»ایران گیت«کیسی سازمان اطالعات آمریکا )سیا( رونالد ریگان یکی از مشاوران نزدیک رئیس جمهور آمریکا و بعضی اعضای شورای امنیت را مسئول و مقصر دانست ارتباط آمریکا با این قضیه فاش شد. 36

بازار جنگیز کال لک) Kallek )Cengiz نویسنده ی این مدخل پس از اشاره به تاریخچه و ویژگی های بازار در ایران )و افغانستان( اشاره می کند که بازار در ایران عالوه بر اینکه مرکز تجارت است عناصر دینی سیاسی و اجتماعی را نیز در بر می گیرد و می افزاید که بازار در ایران همیشه سه وظیفه ی اداری دینی و تجاری داشته است و دارد و در کنار مسجد جامع و مقر حکومت سومین نقطه ی مهم هر شهر را تشکیل می دهد. بازار افزون بر این سه وظیفه نقش اجتماعی نیز بر عهده دارد که بیشتر در نماز جماعت اصناف تجلی می کند. )دایر ۀ المعارف اسالم ج 34 صص 199-211( نویسنده ی مدخل به حضور بازار در صحنه سیاست ایران به ویژه در دوره ی مصدق و در روند انقالب اسالمی اشاره نکرده است. می دانیم که بازار همیشه در سیاست ایران نقش آفرین بود و در ترسیم خط سیاسی کشور عنصری مؤثر به حساب می آمد و هنوز هم این رسالت را ادامه می دهد. در این مدخل قدرت بازاریان ایران در دوره ی مصدق که با اعتصاب پی در پی شاه را به زانو درآوردند و توان آنان در روند تحقق انقالب اسالمی که نه تنها سیاست شاه که سیاست آمریکا را نیز نقش بر آب کردند نادیده گرفته شده است. 37

برنامه ی هسته ای * اورن ایشبیلن در کتاب»شطرنج هسته ای با سیاست تسلیحات هسته ای ایران«)که در سال 2119 از سوی انتشارات اوزان در 216 صفحه منتشر شده سیاست هسته ای ایران را در چهار فصل تشریح کرده است. وی پس از اشاره به اهمیت اسلحه هسته ای در سیاست های خارجی و امنیتی کشورهای مهم جهان خاطر نشان می کند که امروز کشورهای کوچک تر نیز وارد این مسابقه ی تسلیحاتی شده اند. می نویسنده پس از اشاره به تاریخچه ی اسلحه ی هسته ای که در سال 1939 با نامه ی اینشتین به روزولت رئیس جمهور وقت آمریکا شروع شد سخن را به تاریخ علوم هسته ای کشاند و از مانهاتان«ی»پروژه محرمانه به مورد اجرا گذاشته شد. در سخن به میان می آورد که مدت سه سال به طور در قسمت بعدی پس از اشاره به پنج کشور تشکیل دهنده ی نظام بین المللی هسته ای که»باشگاه هسته ای«گرد آمده اند از کشورهایی چون ایران و لیبی و گروه خواهند خارج از مکانیسم دولتی به اسلحه ی هسته ای دست یابند سخن رفته است. هایی که می فعالیت هسته ای ایران قسمت عمده ی کتاب را تشکیل می دهد که طی آن از تحوالتی که در دوره ی شاه و در دوره ی بعد از انقالب در این زمینه صورت گرفته سخن به میان آمده و نظر رهبران دینی ایران از جمله آیت اهلل خمینی در این خصوص منعکس گردیده است. محرکه های سیاست هسته ای ایران در دو دسته ی داخی )شامل ملیت گرایی ایرانی ایدئولوژی اسالمی و خارجی... ) بهای نفت در بازارهای جهانی( مطالعه شده است. )شامل سیاست های آمریکا نسبت به ایران و افزایش * (İşbilen, Evren: Nükleer Satranç: İran ve Nükleer Silahlanma Politikası) نویسنده با اشراف کامل به قضیه به تدوین این کتاب دست زده که به عنوان رساله ی کارشناسی ارشد در دانشگاه ییلدیز پذیرفته شده است. 38

برنامه ی هسته ای فعالیت های هسته ای ایران را از کتاب»برنامه ی هسته ای ایران و سیاست خاورمیانه با معامالت قدرت و امکانات دیپلماسی«نوشته انتشارات»ستا«( Seta ) 114 در 2118 در سال * ی طلحه کوسه پی می گیریم که از سوی صفحه منتشر شده است. طلحه کوسه که تحصیالت خود را در دانشگاه جرج میسین ادامه می دهد و مشغول تهیه ی رساله در خصوص هویت علویان است گزارش های متعددی در مورد پرونده ی هسته ای ایران تهیه کرده است. وی در این کتاب پشت پرده ی درگیری هسته ای ایران و آمریکا را از نظر سیاسی اقتصادی روان شناختی و ایدئولوژیک بررسی می کند. در فصل اول اشاره ای کوتاه به روابط ایران آمریکا شده است و از تهدید هسته ای سخن به میان آمده است. )1 )2 )3 در فصل دوم طرفین قضیه در سه دسته مورد اشاره قرار گرفته اند: در دسته ی اول ایران و آمریکا جای دارند که هر کدام به نحوی به مسأله هسته ای می نگرند. در دسته ی دوم آژانس بین المللی انرژی هسته اتمی و مثلث اتحادیه ی اروپا )انگلستان آلمان و فرانسه( قرار دارند که می خواهند جلوی سلطه ی سیاسی و نظامی ایران را بگیرند. ی در دسته سوم روسیه چین ترکیه اسرائیل دیدگاهی خاص به مسأله هسته ای ایران دارند.... جای گرفته اند که هر کدام در فصل سوم به مواضع و مشکالت موجود در روند سازش میان ایران و آمریکا اشاره شده که آنها را می توان در ابعاد ایدئولوژیک استراتژیک و روان شناختی ارزیابی کرد. در این فصل به درخواست های ایران از آمریکا درخواست های آمریکا از ایران سناریوهای قابل قبول آمریکا و سناریوهای قابل قبول ایران اشاره شده است. * (Köse, Talha: İran Nükleer Programı ve Ortadoğu Siyaseti: Güç Dengeleri ve Diplomasinin İmkanları) 39

نویسنده سعی کرده است بحران هسته ای موجود میان ایران و آمریکا را به شکل متفاوت و به صورتی عمیق بکاود و پشت پرده ی سیاسی اقتصادی روان شناختی و آرمانی قضیه را فاش کند. تحقق بعضی از پیش بینی های نویسنده مقبولیت اثر را تأیید می کند. 40

برنامه ی هسته ای * سیاست هسته ای ایران را از کتاب»بازی جدید«نوشته ی یاوز جان کایا که در سال 2115 از سوی انتشارات IQ در 288 صفحه منتشر شده است پی می گیریم. نویسنده در مقدمه ی کتاب از اهمیت حضور ایران در صحنه بین الملل سخن ی به میان می آورد که از طرفی در خط انتقال انرژی جای گرفته و از سوی دیگر صاحب منابع عظیم و متنوع انرژی است و می افزاید که قدرت های بزرگ جهان و در رأس آنها آمریکا توجه خود را بیشتر بدین خاطر به این کشور معطوف کرده اند. وی سخن را به درگیری میان ایران و آمریکا پس از تحقق انقالب اسالمی می کشاند و دلیل عمده ی مخالفت آمریکا با ایران را به جانبداری ایران از دعوای فلسطین می بندد و می گوید به خاطر همین طرفداری است که آمریکا مهر حمایت از تروریسم بر پیشانی ایران می زند. سیاست هسته ای ایران در این کتاب طی چهار فصل مورد مطالعه قرار گرفته است. پس از اشاره به مقوله ی قدرت هسته ای و تأثیر آن در روند سیاست های خارجی کشورهای جهان سیمای ایران جدید همراه با ساختار سیاسی و نهادهایی که اداره کشور را بر عهده گرفته اند به تصویر کشیده می شود. در اشاره به نهادهای اداره کننده کشور تأکید بر»والیت فقیه«شده که اساس حکومت و دولت را تشکیل می دهد. نویسنده در فصل سوم به تشریح سیاست ایران در ارتباط با قدرت هسته ای می پردازد که به زعم رهبرانی چون آیت اهلل خامنه ای و آیت اهلل رفسنجانی مهمترین شرط تحقق قدرت ملی است و ایران معتقد است موقعی می تواند از سلطه ی بیگانگان نجات یابد که به اسلحه ی هسته ای دست یابد. کتاب با اشاره به روابط ایران ترکیه در چارچوب سیاست هسته ای ایران به پایان می رسد. * (Can Kara, Avuz: Yeni Oyun: İran ın Nükleer Politikası) 41

نویسنده هرچند در پرداختن به موارد و مطالب توصیفی جانب انصاف را به طور نسبی مراعات کرده در اشاره به بعضی موارد چون طرفداری ایران از دستیابی به اسلحه ی هسته ای راه خطا پیش گرفته است. چه می دانیم رهبران دینی سیاسی ایران از همان اول به دفعات اعالم کرده اند که هرگز دنبال دستیابی به اسلحه هسته ای نیستند که با دستورات اسالم مباینت دارد. 42

بنی صدر ابوالحسن بنی صدر در این مدخل به عنوان یکی از مخالفان رژیم شاه توصیف شده است که مدت طوالنی در فرانسه می زیست و در سال 1929 همراه با آیت اهلل خمینی به ایران بازگشت. جریان انتخاب او به ریاست جمهوری و حوادثی که به عزل و فرار او از ایران سبب شد در این مدخل مورد اشاره قرار گرفته است. )فرهنگ و دایر ۀ المعارف بزرگ الروس ج 2 صص 1512( این مدخل حاوی خالصه ای از زندگینامه ی ابوالحسن بنی صدر نخستین رئیس جمهور ایران است که در فعالیت های انقالبی در کنار امام جای داشت. وقتی امام حمایت خود را از بنی صدر کشید او هم مقام ریاست جمهوری را از دست داد و هم به ترک خاک ایران مجبور گشت. 43

بنی صدر ابوالحسن مدخل با اشاره به فعالیت های سیاسی بنی صدر آغاز می شود که راه مصدق را پیش گرفته بود و سیاست او را تعقیب می کرد. وی در سال 1962 به انقالب سفید شاه اعتراض کرد و در نتیجه به تبعید فرستاده شد. بنی صدر که در فاصله ی سال های 1963-1929 در پاریس زندگی می کرد ارتباط نزدیک با آیت اهلل خمینی داشت. در قسمتی از مدخل به وظایفی چون مسئولیت وزارت دارائی و وزارت امور خارجه که از طرف شورای انقالب و حکومت موقت به بنی صدر سپرده شده بود نیز اشاره شده است. متعاقب اعالم جمهوری اسالمی و تصویب قانون اساسی) 1981 ( ستاد ارتش را نیز بر عهده گرفت. بنی صدر رئیس جمهور شد و هفت ماه ریاست اختالف نظر میان بنی صدر و رجائی که بر اثر فشار روحانیون در مقام نخست وزیری نشسته بود درجهت دهی به انقالب اجازه نمی داد سیاست کشور در مسیر مطلوب حرکت کند. مضافا سیاست بنی صدر در مسأله جنگ ایران عراق نیز با واکنش رجائی و گروه های دینی رو به رو می شد. این جریان تفرقه در میان ملت ایجاد کرد. در نتیجه گروه مجاهدین خلق از بنی صدر جانبداری کردند و روحانیون و سپاه پاسداران انقالب در طرف مقابل جای گرفتند. در پایان مدخل به خلع بنی صدر از ریاست جمهوری اشاره شده که همراه با مسعود رجوی راه فرانسه را پیش گرفت. فرانسه به وی که در حال حاضر به عنوان پناهنده سر می برد خود را رئیس جمهور مشروع ایران می حکومت ایران ادامه می دهد. زندگی پرتالطم و کارنامه ی سیاسی در ی داند و به مخالفتش با )دایر ۀ المعارف مشاهیر ترک و جهان ج 2 صص 811-812( سیاسی بنی صدر در این مدخل به خوبی ترسیم شده است. نویسنده ی مدخل سعی کرده است چیزی از این تصویر فراموش نشود. 44

بهائیت در این مدخل از بهائیت به شکل دینی سخن به میان آمده است که در اواسط قرن نوزدهم از طرف میرزاحسینعلی معروف به بهاءاله از مریدان»باب«احداث گشت. بهائیان معتقدند بهاءاله همانند حضرت عیسی حضرت محمد زرتشت و بودا آخرین فرد مقدس است که خدا در وجود آنان ظهور کرده است و آموزه های او نظام الهی جدیدی به دنیای معاصر می آورد. در این مدخل به دیگر اعتقادات بهایی گری نسبتا مفصل جای داده شده و از اعیاد و آیین های بهائیان سخن به میان آمده است. محفل روحانی مرکب از 9 نفر امور جماعت بهایی را اداره می کند و به حل مشکالت آنان در سطح محلی برمی خیزد. مشکالت بهائیان در سطح ملی نیز از طرف مجلسی برطرف می شود که هر سال یک بار انتخاب می شود. محافل روحانی ملی در سراسر جهان نشست های بین المللی به تناوب ترتیب می دهند و اعضای آن مجلس بین المللی عدالت را انتخاب می کنند. جلسات خود را در شهر حیفا در کنار مزار باب و عبدالبها تشکیل می دهد. مجلس بین المللی عدالت )آنابریتانیکا ج 4 صص 141( اشاره: در این مدخل عالوه بر ظهور بهائیت از مراسم و آئین های بهائیان و نیز از محافلی که در سطح ملی و بین المللی به رفع مشکل بهائیان می پردازند سخن به میان آمده است. نویسنده ی مدخل سعی کرده است شکل نهادینه شده ای به بهائیت بدهد و آموزه های بهائی گری را به شکل مقدمه ای برای تشکیل یک نظام جدید الهی معرفی کند. 45

بهائیت در این مدخل ابتدا از تاریخچه ی بهائیت و از آموزه های اخالقی آن سخن به میان آمده و گفته شده است که بهائیان به هیچ کس آسیب نمی رسانند یکدیگر را دوست می دارند مخالفتی با ناحقی نکرده صبر و مقاومت پیشه می سازند و فقط به نیک می اندیشند. آنان از تفرقه طلبی و درگیری اجتناب می ورزند و تفاوتی میان رنگ ها ادیان و زبان ها قائل نیستند. در قسمتی از مدخل به اعتقادات بهائیان نیز اشاره شده است که با تعدد زوجات مخالفت می کنند و در نمازی به جز نماز می ت شرکت نمی کنند. )فرهنگ و دایر ۀ المعارف بزرگ الروس ج 3 صص 1218 ( این مدخل را می توان نوعی تبلیغ بهائیت دانست که طی آن بهائیان با ویژگی های متعدد ستوده شده اند. نویسنده ی مدخل مدعی است که بهایی گری امروز در پهنه ی جهان از ایران و اوگاندا گرفته تا هندوستان و مصر و از سوریه و فلسطین تا آمریکا رواج دارد. 46

بهائیت در این مدخل به طور مفصل از تاریخچه ی بهائیت اعتقادات و اصول اخالقی اجتماعی بهائیان که اکثرا در ایران و آمریکا زندگی می کنند سخن به میان آمده و تعدادشان بر اساس تخمین مرکز جهانی بهائیان 4231111 نفر )در سال 1986( اعالم شده است. بر اساس این تخمین گفته می شود که تعداد بهائیان ایران نیز بین 311 هزار تا یک میلیون می باشد. )دایر ۀ المعارف اسالم ج 4 صص 464-468( اتهم روحی فیغالی Fığalı( )Ethem Ruhi نویسنده ی این مدخل مدعی است که بهائیت مذهبی است که از نظر نگرش به فرهنگ اسالمی متکی است ولی پای از دایره ی اسالم بیرون نهاده است. معلوم نیست مقصود از این تعریف چیست که تناقضی در آن وجود دارد. به نظر می رسد وی در اشاره به تعداد بهائیان ایران نیز راه اغراق پیموده است. 47

بهائیت در این مدخل از ظهور بهائیت در اواسط قرن نوزدهم به عنوان دینی که از آموزه های بابیگری متأثر شده سخن به میان آمده ویژگی های بهائیان نظیر مخالفت با درگیری های دینی طرفداری از صلح و وفاق بین المللی مورد تأکید قرار گرفته است. )گلیشیم هاشت ج 1 صص 393( نویسنده ی مدخل با تمسک به منابع غربی اطالعات پراکنده و در عین حال مغرضانه و طرف گیرانه از بهائیت می دهد و آموزه های این حرکت را به زعم خود توصیف می کند. اصوال بهایی گری در ترکیه رونق و طرفدار ندارد و شاید نویسنده ی مدخل خواسته است با ویژگی هایی که بر بهائیت شناخته به اشاعه ی آن در این کشور کمک کند. در مدخل از بهائیت به شکل دین یاد شده است. در صورتی که بهائیت را نمی توان در زمره ی ادیانی گذاشت که مردم را به سوی حق دعوت می کنند بلکه فرقه ای ضاله در برابر اسالم است. 48

بهائیت یاسین ایپک که به مطالعاتی در تاریخ ادیان به ویژه علویان دست زده در کتاب»بابیگری و بهائیت«که در سال 2111 از طرف انتشارات اکیم در 244 صفحه منتشر شده تاریخ ظهور بابیگری و بهائیت را پی گرفته اصول اعتقادی و اخالقی بهائیت تشریح کرده است. دوره وی معتقد است قدرت ی نظامی متوسل می طور مفصل را به های استعمارگر چون روسیه و انگلستان که می خواستند در قاجاریان منابع زیرزمینی ایران را تحت کنترل خود درآورند بعضا به اقدامات شدند و بعضا همان گونه که در مورد بابیگری و بهائیت نیز صدق می کند مردم را به نام دین و به بهانه آزادی بیشتر تحریک می کردند و بدین وسیله بر اغتشاشات داخلی دامن می زدند. (İpek, Yasin: İran da Kaçar Türk Hanedanlığı Babilik ve Bahailik) نویسنده اوضاع ایران در دوره ی قاجاریان و ظهور بابیگری و بهائیت را با اشراف کامل به قضیه تشریح کرده اصول اعتقادی اخالقی بهائیان را در میان گذاشته است. 49

پروژه ی خاورمیانه ی بزرگ رول بیل بیلیک در کتاب»پروژه ی خاورمیانه بزرگ )پروژه ی آسیای میانه ی کوچک(«که در سال 2118 از سوی انتشارات آسیا در 92 صفحه منتشر شده موضع ایران را در این پروژه نشان داده است. وی که در آمریکا روش های دفاعی و لجستیک را مطالعه کرده و از دانشکده ی جنگ فارغ التحصیل شده بود به جهت شرکت در حرکت 9 مارس 1921 با رتبه ی سرهنگی از ارتش اخراج شد و به تدوین کتاب و تألیف مقاله مشغول شد.»ایران در روند پروژه ی خاورمیانه بزرگ«موضوع فصل دوم این کتاب است که طی آن از اقدامات آمریکا جهت کنترل منابع نفت و گاز ایران و کنترل اسلحه های کشتار دسته جمعی سخن به میان آمده است. وی می گوید ایران بدین جهت مورد توجه آمریکا قرار گرفته است که اجازه نمی دهد آمریکا به این اهداف خود برسد. در بخشی از این فصل از گزینه های آمریکا جهت حل مسأله هسته ای ایران سخن به میان آمده است و در بخش دیگر به انتخاب احمدی نژاد به ریاست جمهوری اشاره شده که به برنامه ی آمریکا )که بر اساس احتمال انتخاب هاشمی رفسنجانی به ریاست جمهوری تنظیم شده بود( ضربه وارد ساخت. Erol Bilbilek, Geniş Ortadoğu Projesi (Geniş Orta Asya Projesi) نویسنده تا حدودی پرده از روی نقشه های آمریکا برداشته است که نمی خواهد رقیبی در آسیا اروپا و خاورمیانه در مقابل خود ببیند و حاکمیتش در منطقه آسیب ببیند. 50

پروژه ی خاورمیانه ی بزرگ اردال شیمشک در قسمتی از کتاب»توطئه های پلید خاورمیانه«)که در سال 2112 )1 )2 )3 )4 از سوی انتشارات نده ن در 241 صفحه منتشر شده( پروژه ی خاورمیانه ی بزرگ را بررسی کرده است. وی ابتدا به تعریف واژه ی»خاورمیانه«از نظر ریشه شناسی پرداخته که از سوی استعمارگران جهت انسجام حاکمیت بر توده ها وضع شده است و سپس به ارتباطی که پروژه ی خاورمیانه بزرگ با نفت دارد اشاره کرده است. آمریکا می خواهد با این پروژه: صلحی پایدار میان اسرائیل و همسایگان این کشور برقرار سازد. امنیت اسرائیل را طبق تعهدی که داده است تأمین کند. از گسترش اسلحه ی کشتار دسته جمعی جلوگیری کند. به حضور خود در مناطق نفت خیز شکل قانونی بدهد. ارتباط ایران با این پروژه در آخرین فصل کتاب بررسی شده است. به نظر نویسنده این پروژه کینه و نفرتی شدید علیه آمریکا و غرب در میان مردم ایران پدید آورده و ایران )که از آن به»هالل سفید«تعبیر شده( توانسته است بدین وسیله در مناطق قفقاز خاورمیانه و آسیای میانه گسترش یابد. از تأثیر ایران بر کشورهای همسایه ترکیه چون سوریه ی )که امروز به صورت یک استان ایران در آمده!( ارمنستان یونان گرجستان... نیز در این قسمت سخن رفته است. (Şimşek, Erdal: ABD İsrail İran Üçgeni: Ortadoğuda Oynanan Kirli Oyunlar). نویسنده هرچند در شکافتن پوسته ی پروژه ی خاورمیانه بزرگ توفیق داشته در بعضی موارد چون»مشارکت آمریکا ایران اسرائیل در بازی های خاورمیانه«جانب بی طرفی را رعایت نکرده است. 51

پهلوی )خاندان( مدخل با اشاره به اقدامات و اصالحات آموزشی و قضائی رضا شاه آغاز می شود که سعی می کرد بدین وسیله قدرت علمای دینی را از میان بردارد. اشغال ایران در جریان جنگ جهانی دوم از سوی روسیه و انگلستان مقدمات تبعید رضاخان را به خارج فراهم کرد و راه سلطنت محمد رضا را باز نمود. تشکیل جمهوری های آذربایجان و مهاباد خروج نیروهای بیگانه از ایران تحکیم قدرت حکومت مرکزی و اعالم انقالب سفید به منظور شکست علمای دینی و مالکین بزرگ از مواردی هستند که در این مدخل عنوان شده اند. نقش ایران در پیمان سنتو و پیمان همکاری های منطقه ای برای توسعه( CD ) شکست برنامه های نوسازی شاه که با قدرت اعمال می شد و ناخشنودی هایی در جامعه پدید می آورد افزایش بی کاری و گرانی در قسمتی از این مدخل تشریح شده است. )آنابریتانیکا جلد 16 صص 413( در این مدخل پس از اشاره ای کوتاه به اصالحات رضاخان و تبعید وی سخن به محمد رضا کشیده می شود که همراه با مشکالت متعدد بر تخت سلطنت تکیه زد. حوادث دوره ی سلطنت محمد رضا تا نخستین دوره ی شروع حرکت های انقالب اسالمی در اوایل دهه 1921 به طور اجمال و به شکل پراکنده در این مدخل مورد اشاره قرار گرفته است. 52

پهلوی )خاندان( مدخل با حوادثی که به پیروزی رضاخان انجامید شروع می شود. نویسنده ضمن اشاره به بعضی اصالحات چون نوسازی ارتش که در دوره ی رضاخان صورت گرفت از اشغال ایران از سوی روسیه و انگلستان سخن به میان می آورد که سبب شد رضا شاه از سلطنت کناره گیری کرده ایران را ترک کند. در صحبت از محمد رضا به اختالف او با مصدق و اقداماتی که در راه نوسازی کشور انجام می داد اشاره شده است. وی که ارتباط صمیمانه با کشورهای غربی برقرار کرده بود و هرگونه حرکت مخالف را سرکوب می کرد نتوانست در مقابل تشیع ایستادگی کند و با پیروزی انقالب اسالمی مثل پدر خود به ترک کشور مجبور شد. )فرهنگ دایرۀ المعارف بزرگ الروس ج 18 صص 9249( در این مدخل حوادث دوره ی سلطنت رضاخان و پسرش به طور خالصه و تا حدودی بی طرفانه تشریح شده و از عواملی که به تحقق انقالب اسالمی انجامید به اختصار سخن به میان آمده است. 53

پهلوی )خاندان( در این مدخل اشاره ای بسیار کوتاه به خاندان پهلوی شده که 54 سال بر ایران حکومت کردند. رضا شاه نخستین و محمد شاه )مقصود محمد رضاست( دومین و آخرین پادشاه این خاندان بود که پس از انقالب )امام( می ادامه خمینی ایران را ترک کرد. پسر او )رضا( پس از مرگ پدر خود را پادشاه قانونی ایران اعالم کرده است و در خارج از کشور به فعالیت های خود دهد. در این مدخل اشاره شده است که محمد رضا به طور محرمانه با ترکیه دشمنی می کرد و ضمن اینکه از ملیت گرایی افراطی جانبداری می کرد برحذف سلطه تشیع می کوشید. )دایر ۀ المعارف جدید ترک ج 8 صص 3124( اطالعات مندرج در این مدخل بسیار محدود است و فقط دانش آموزان مدارس می توانند از آن استفاده کنند. 54

پهلوی رضا شاه در این مدخل پس از اشاره ای کوتاه به زندگی رضاخان در دوره ی پیش از سلطنت به طور اجمال از ناکفایتی حکومت قاجار و در رأس آن احمد شاه سخن به میان آمده است.در این دوره حاکمیت دولت های روسیه و انگلستان در ایران واکنش نیروهای ملی را سبب می شد. درست در همین هنگام بود که رضاخان پای پیش گذاشت و روز 21 فوریه 1921 همراه با 1211 نفر تهران را فتح کرد. سید ضیاءالدین روزنامه نگار جوان را به نخست وزیری گماشت و خود فرماندهی نیروهای مسلح)و وزارت جنگ( را بر عهده گرفت و با مالیات های جدیدی که وضع می کرد به تقویت ارتش پرداخته کنترل کشور را در دست گرفت. رضاخان دو سال بعد مقام نخست وزیری را نیز در اختیار گرفت و با عزل احمد شاه )که آن روزها در اروپا تحت معالجه بود( بر تخت سلطنت تکیه زد. رضاخان اصالحاتی که در دوره ی نخست وزیری شروع کرده بود را در دوره ی سلطنت نیز ادامه داد. همکاری او با آلمان در جریان جنگ جهانی دوم به اشغال ایران از سوی قوای متفقین انجامید و رضا شاه به ترک کشور مجبور گشت و به رغم میل خود که می خواست دوران تبعید را در کانادا بگذراند ابتدا به موریتوس و سپس به ژوهانسبورگ فرستاده شد. )آنابریتانیکا ج 25 صص 151( حوادث دوره ی تشریح شده است. سلطنت رضاخان در این مدخل به طور مختصر و به شکل بی طرفانه 55

پهلوی رضا شاه در این مدخل پس از اشاره ای کوتاه به زندگی رضاخان از تمهیدات او جهت دستیابی به سلطنت سخن به میان می آید. وی ابتدا مقام نخست وزیری را در اختیار گرفت) 1923 ( و یک سال بعد پس از خلع سلطان احمد شاه از سلطنت از سوی مجلس پادشاهی خود را رسما اعالم کرد. رضاخان تحت تأثیر جمهوری ترکیه به اصالحات دست زد. ابتدا کاپیتوالسیون ها که امتیازاتی برای بیگانگان می شناخت را از میان برداشت و سپس در داخل کشور به حاکمیت رؤسای قبایل و عشایر پایان داد. از جمله اقدامات رضاشاه کشف حجاب بود. وی با تالش پی گیر از حرکت صنعتی شدن حمایت کرد و به احداث کارخانجات متعدد دست زد. جانبداری رضاخان از آلمان در جنگ جهانی دوم واکنش متفقین را سبب شد و نیروهای روسی و انگلیسی از شمال و جنوب وارد خاک ایران شدند. رضا خان مجبور شد سلطنت را به پسرش محول کند و خود به دستور حکومت انگلستان ابتدا به جزیره ی موریتوس و سپس به آفریقای جنوبی برود. )دایر ۀ المعارف مشاهیر ترک و جهان ج 8 صص 4442-4443( ابعادی از فراز و نشیب زندگی رضاخان را هرچند به اختصار در این مدخل می توان مشاهده کرد. نویسنده ی مدخل به تأثیر جمهوری ترکیه در رضاخان در اقداماتی نظیر کشف حجاب اشاره می کند و می افزاید که وی بسیاری از طرح های خود را از ترکیه گرفته بود. 56

پهلوی رضا شاه سال عج میاسه ایلک نور در فصلی از کتاب»ایران از امام مهدی تا )امام(خمینی» )که در 2119 از طرف روزنامه ی رضا شاه را به اجمال تشریح کرده است. جمهوریت در 158 صفحه منتشر شده( ی حوادث دوره در بخشی از این کتاب تحت عنوان»احداث مجدد ایران«به اقدامات رضاخان اشاره شده که اولویت را به ارتش می داد تا بتواند قیام های مخالف را در کوتاه مدت سرکوب کند. نویسنده پس از اشاره به دیدار رضاخان مصطفی کمال آتاتورک که حرص و اشتیاق غیرقابل توصیفی در او برای انجام اصالحات پدید آورده بود از ارتباط وی با علمای دینی سخن به میان می آورد که همیشه با فراز و نشیب همراه بود. گاه مدارس و مساجد را مورد حمله قرار می داد و صدها تن را می کشت و گاه بودجه ی هنگفت در اختیار این مدارس می گذاشت. نویسنده اشاره به محمد مصدق را فراموش نکرده که در دوره ی رضاخان پای در صحنه ی سیاست گذاشت و معتقد بود که خاندان پهلوی آفتی بزرگ برای ایران است و قدرت های امپریالیست در سایه ی رژیم پهلوی از آزادی عمل در ایران برخوردار هستند. (İlknur, Miyase: İmam Mehdi den Humeyni ye İran) نویسنده در این کتاب مطالب متنوع و متعددی را مورد بحث و بررسی قرار داده و بدین جهت نتوانسته است اطالعات کافی در حق همه ی این مطالب در اختیار خواننده بگذارد. این مطالب از چنان وسعتی برخوردار هستند که برای هرکدام از آنها نه یک کتاب که کتاب های متعددی می توان نوشت و باید نوشته شود. اطالعاتی که نویسنده در مورد رضاخان داده است نیز از چنین نارسائی و ناتوانی برخوردار است. 57